Op 27 mei 2021 overleed Kees de Jager, 100 jaar en vier weken oud in Den Burg, Texel. In diezelfde plaats werd Kees op 29 april 1921 geboren. Na een intens en lang leven, na een leven vol sterrenkunde dat hem de hele wereld deed overreizen, overleed hij niet ver van waar zijn wieg had gestaan.

Kees maakte nationaal en internationaal naam als wetenschapper, leermeester, inspirator en organisator. Tegelijk bleef hij altijd de vriendelijke, bescheiden man, altijd geïnteresseerd in het wel en wee van anderen en altijd aanspreekbaar. Een markante persoonlijkheid, eminent sterrenkundige, uitstekend bestuurder, begenadigd spreker, als geboren Texelaar ongevoelig voor autoriteit en wars van nonsens, maar bovenal een zeer aimabel mens. Een sportman bovendien want op zijn 75e liep hij nog de Marathon van New York. en tot ver in de negentig de tien kilometer van de Texel Halve Marathon. 

Kees de Jager bracht vanaf zijn vijfde zijn schooltijd door in het toenmalig Nederlands-Indië, waar zijn vader schoolhoofd was geworden op Celebes en Soerabaja. In 1939 keerde hij terug om in Utrecht sterrenkunde te gaan studeren. Hij zou zijn verdere leven verbonden blijven met sterrenwacht Sonnenborgh: hij studeerde er, werkte er en woonde er veertig jaar lang in het woonhuis dat deel uitmaakte van de sterrenwacht. In de periode van Duitse bezetting dook hij onder met medestudent Hans Hubenet op Sonnenborgh, terwijl hij in de nachtelijke uren studeerde en onderzoek deed. Na de oorlog studeerde hij af en vervolgde hij zijn opleiding met een promotieonderzoek naar The Hydrogen Spectrum of the Sun bij zijn grote inspirator Marcel Minnaert. Kees promoveerde in 1952 cum laude waarna hij als medewerker verbonden bleef bij het sterrenkundig instituut. In 1957 werd hij benoemd tot lector en in 1960 tot hoogleraar. In 1963 volgde hij Minnaert op als directeur van sterrenkundig instituut Sonnenborgh. 

Wetenschapper 

Kees’ wetenschappelijke werk richtte zich in eerste instantie op het zonneonderzoek dat zo centraal stond in het onderzoek bij Sonnenborgh en dat door Minnaert wereldfaam had verkregen. Met zijn modellen van de zonneatmosfeer verkreeg ook Kees internationale erkenning. Zijn onderzoek bevestigde Sonnenborgh als internationaal erkend centrum van zonnefysica. Maar zijn interesses waren breed en verschoven later naar onder anderen zonnevlammen en super- en hyperreuzen – sterren met extreme lichtkracht. Kees schreef of schreef mee aan tientallen boeken en honderden artikelen en was tussen 1962 en 1997 (eind)redacteur van een aantal toonaangevende internationale tijdschriften. 

Organisator 

Als organisator drukte Kees evenzeer zijn stempel op de ontwikkeling van de sterrenkunde. Zijn directeurschap van Sonnenborgh duurde tot 1977 waarna hij voorzitter werd van de sterrenwachtraad tot 1983. Maar nog voordat hij het directeurschap van Sonnenborgh overnam van Minnaert, had hij al het Laboratorium voor Ruimteonderzoek opgericht in 1961, het latere SRON (Stichting Ruimteonderzoek Nederland). Hier gaf hij tot 1983 leiding aan. Als zodanig was hij ook sterk betrokken bij de lancering van de eerste Nederlandse raketten in 1965, gericht op onderzoek naar zwaartekracht en windstromen in de hoogste luchtlagen. Het was een samenwerking met het KNMI. Een tiental jaren later zou de ANS (Astronomische Satelliet Nederland) volgen. 

Ook internationaal speelde Kees de Jager een belangrijke rol. In 1967 werd hij verkozen tot assistent-secretaris generaal van de International Astronomical Union (IAU) en in 1970 tot secretaris-generaal. Van 1972 tot 1978, en later van 1982 tot 1986, was hij voorzitter van COSPAR, de internationale organisatie voor wetenschappelijk ruimteonderzoek. Tussen 1972 en 1982 was hij ook bestuurslid van de International Council of Scientific Unions, en tussen 1978 en 1980 ook voorzitter. Daarna, 1984 – 1990, was Kees secretaris buitenland bij de KNAW. Ook niet onvermeld mag blijven dat hij in 1982 één van de founding members was van de World Cultural Council. Kees’ grote kennis van zaken, gepaard met een sympathiek karakter en diplomatieke gaven zullen zeker een factor zijn geweest bij zijn aanzienlijke internationale rol. Evenals het feit dat hij als Nederlander vloeiend Frans, Duits en Engels sprak. 

Inspirator 

Kees de Jager begeleidde vele promovendi, waarvan een aantal ook internationaal van betekenis werden zoals Ed van de Heuvel, Henny Lamers en Max Kuperus. Maar bovenal liet hij vele studenten kennis maken met de beginselen en het uitzonderlijke van sterrenkunde, trok hij uitstekende medewerkers aan en inspireerde hij ook een breed publiek als popularisator van de sterrenkunde. Ook hierin trad hij in de voetsporen van zijn illustere voorgangers Minnaert en Nijland. Hij gaf ontelbare publiekslezingen tot op hoge leeftijd, was voorzitter van de volkssterrenwacht Simon Stevin (1968-1990), was een actief lid van de Koninklijke Nederlandse Vereniging van Weer- en Sterrenkunde en voorzitter van diens Werkgroep Meteoren (1948-1959), en mobiliseerde met zijn Kunstmaandienst amateurs om waarnemingen te doen naar de baan van de eerste satelliet die door Rusland was gelanceerd in 1957, de Spoetnik. In 1984 was hij betrokken bij de oprichting van De Koepel, een organisatie gericht op het populariseren van astronomie sterrenkunde onder anderen door de uitgave van Zenit magazine. Tot aan het einde van zijn leven schreef Kees columns voor dit tijdschrift.  

Eerbetoon 

Tientallen eerbewijzen vielen Kees ten deel waaronder eredoctoraten (Parijs en Wroclaw), de Gold Medal van de Royal Astronomical Society in Londen, de Hale Medal van de American Astronomical Association, de Gagarin-medaille, erelidmaatschappen van sterrenkundige verenigingen, de zilveren én vergulde erepenning van de Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde, de zilveren medaille van de KNAW, de zilveren penning van de Universiteit Utrecht, de Zilveren Stadspenning van de gemeente Utrecht en het ereburgerschap van zijn zo geliefde Texel. Ook was hij Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw.  

Terug naar Texel 

Kees was ook een familieman. In 1947 trouwde hij zijn grote liefde Doetie (Duotsje) Rienks. Zij kregen vier kinderen: Els, Jan, Sieds en Corrie en vele klein- en achterkleinkinderen. In  2016 overleed Doetie. Enkele jaren na haar dood kreeg Kees een “innige vriendschap” met Margriet Buisman-Boele, toevallig de kleindochter van zijn voor-voorganger op Sonnenborgh, oud-directeur Appie Nijland. 

Kees ging met emeritaat in het jaar dat het sterrenkundig instituut verhuisde naar De Uithof. Hij en zijn vrouw bleven op Sonnenborgh wonen. Hij verzorgde er nadien samen met een groep enthousiaste amateurastronomen kijkavonden en lezingen. Hij was een drijvende kracht om in de historische sterrenwacht van Sonnenborgh, nog gebouwd door Buys Ballot in 1853, een publiekssterrenwacht en museum voor weer- en sterrenkunde te maken. ‘Dat’ Sonnenborgh startte in 2004, en vele honderdduizenden bezoekers verder, is het nog steeds een educatief centrum voor weer- en sterrenkunde. In 2003 verhuisden Kees en Doetie naar Texel, waar hij geboren was uit een oud Texels geslacht. Texel was trots op zijn teruggekeerde zoon en in 2006 werd hem het ereburgerschap geschonken. Hij bleef actief in zijn vakgebied en publiceerde en hield lezingen tot in 2018. Twee boeken verschenen er van zijn hand over zijn eigen leven: Terugblik 1 en 2. 

Plaquette

Het leven van Kees, wetenschappelijk en als inspirator en popularisator, is diep verbonden geweest met Sonnenborgh. Een plaquette op de oude sterrenwacht memoreert voor altijd deze grote man. Kees stond niet alleen op de schouders van reuzen, hij was er zelf ook één. 

Bas Nugteren
oud-directeur Sonnenborgh
 

Voor een uitgebreider portret van het leven en werk van Kees de Jager, zie het artikel Honderd jaren Kees de Jager van prof. dr. Frank Verbunt (emeritus hoogleraar hoge- energie astrofysica en voorzitter van Bestuur Museum Sterrenwacht Sonnenborgh) dat in de juni-editie van het magazine Zenit verscheen en hieronder te downloaden is.