Op Sonnenborgh komt ver weg dichterbij! In de tentoonstellingen en museale objecten. En in het bijzondere gebouw met z'n verschillende historische lagen: Sonnenborgh is een sterrenwacht uit de 19e eeuw, gebouwd op een bastion uit de 16e eeuw. Hieronder lees je wat er allemaal te zien en doen is bij een museumbezoek aan Sonnenborgh.
Nieuw bij Sonnenborgh: Op Aarde
Een ervaring die raakt, verwondert en je blik op de wereld verandert. Laat je meevoeren in een filosofische ontdekkingsreis langs verhalen, kunst en wetenschap over klimaat en onze relatie met de aarde.
In het historische bastion waar Buys Ballot het KNMI oprichtte en waar wetenschappers jarenlang de zon bestudeerden, richt Sonnenborgh nu de blik op onze eigen planeet. Op Aarde is geen gewone tentoonstelling, maar een belevenis die je onderdompelt in beeld, geluid en gevoel.
Als bezoeker volg je basisschooldocente Elin, die zoekt naar een nieuw verhaal om haar leerlingen te helpen de klimaatcrisis anders te benaderen. Het verhaal neemt je mee in haar werkkamer en werkplaats, waar ze aan dat verhaal bouwt in de vorm van installaties die al je zintuigen aanzetten. Zo verkent Op Aarde de manier waarop we verhalen gebruiken om de aarde te begrijpen.
samenwerking kunstenaars en wetenschappers
De tentoonstelling draagt ook bij aan belangrijk onderzoek; samen met het KNMI, Universiteit Utrecht en Milieucentrum Utrecht wordt hittestress in de stad in kaart gebracht. Met het plaatsen van een professioneel KNMI-weerstation op Sonnenborgh (gepland in 2025) keert het KNMI na meer dan 100 jaar afwezigheid weer terug op Sonnenborgh.
Ook werken onderzoekers van de Universiteit Utrecht samen met Sonnenborgh aan een onderzoeksopzet gericht op de rol van verhalen en emoties in klimaatcommunicatie.
Tentoonstelling: Ver weg komt dichterbij
Hoe snel reizen wij door het heelal? Ben jij gemaakt van sterrenstof? Welk wereldberoemd onderzoek is er op Sonnenborgh gedaan? Wat doet dat bastion onder de sterrenwacht? Hoe werkt een telescoop? Hoe meet je de tijd? Je komt erachter tijdens een museumbezoek aan Sonnenborgh. Ontrafel de raadsels van de zon. Verdwijn in een zwart gat. Bouw je eigen satelliet. Ga op onderzoek en maak kennis met de helden van Sonnenborgh. Een tablet is je gids, stelt vragen, daagt uit en geeft verdieping.
Telescopen
Sonnenborgh heeft 3 telescopen: de Merz, Gala en Lunt. Met de Merz en Gala kijk je naar de hemel bij nacht. Met de Lunt kun je op klaarlichte dag veilig de zon bestuderen. Het is de grootste zonnetelescoop van Nederland. De Merz stamt uit 1863 en was in zijn tijd één van de grootste in zijn soort. Maar ook nu kun je er nog prima mee waarnemen.
De Merz en Lunt en de koepels waarin ze staan zijn tijdens een museumbezoek te bekijken. Een kijkje dóór de telescopen kan op in de herfst en winter 's avonds op de Sterrenkijkavonden. Het hele jaar door kun je op zondag door de zonnetelescoop kijken. Naast deze 3 telescopen staan er nog 2 bijzondere kijkers op Sonnenborgh: de Meridiaankijker en de Zonnespectrograaf.
Meridiaanzaal
Hoe laat is het? Een doodnormale vraag, maar hoe meet je dat? Vroeger gebeurde dit op een sterrenwacht met de meridiaan: een denkbeeldige lijn over de aarde van pool naar pool. Als de zon deze meridiaan overdag passeerde, was het daar 12.00 uur. Ook op Sonnenborgh werd zo de tijd gemeten voor heel Utrecht. Bezoek de Meridiaanzaal en ontdek hoe tijdmeting vroeger ging.
Zonnelab
Eén ster is op Sonnenborgh in het bijzonder onderzocht: de zon. Het zonneonderzoek dat hier rond 1930 werd gedaan, door o.a. prof. dr. Marcel Minnaert en prof. dr. Kees de Jager, maakte de sterrenwacht wereldberoemd. Dankzij dit onderzoek weten we waar de zon van gemaakt is. Ze gebruikten hiervoor de zonnespectrograaf: een 7 meter lange telescoop, met daarachter een 12 meter lange spectroscoop.
Bastion
Onder de sterrenwacht ligt het bastion Sonnenborgh. Het is één van de best bewaarde bastions in Europa. Het is in 1552 gebouwd in opdracht van keizer Karel de Vijfde. Hij wilde de stad Utrecht verdedigen tegen een nieuw wapen: het verrijdbare kanon. Daarom liet hij de stadsmuren versterken met vier bastions. Van de vier bastions is alleen Sonnenborgh nu nog bijna helemaal intact. Vanaf de negentiende eeuw werd het bolwerk niet meer gebruikt. Een groot deel raakte onder de aarde bedolven en de mensen vergaten dat het er was. Tussen 1998 en 2003 hebben archeologen het bastion uitgegraven en hersteld. De toegangspoort kwam als eerste weer tevoorschijn. En ze ontdekten nog meer bijzonders, zoals de overblijfselen van een hortus medicus uit de zeventiende eeuw en een chemisch laboratorium van rond 1700.
Hortus medicus
De eerste botanische tuin van de Universiteit Utrecht was op Sonnenborgh. In 1639 legde Henricus Regius de Hortus Botanicus et Medicus aan, een tuin voor plantkundig en medisch onderwijs. Sonnenborgh bleek achteraf niet zo geschikt als tuin. Door de hoge ligging was het er winderig en de watervoorziening was lastig: men moest het water met een emmer uit de Singel halen en optakelen tegen de muur. Ook was de ruimte beperkt. In 1723 verhuisde de hortus dan ook naar de Lange Nieuwstraat.
Het chemisch laboratorium
De geschiedenis van bastion Sonnenborgh zit vol verrassingen. Zo was er aan het eind van de 17e eeuw een chemisch laboratorium. Het was zelfs een van de eerste in de wereld. Scheikundige Johann Conrad Barchusen deed experimenten in de kazematten waar vroeger de kanonnen stonden. Het bastion kon tegen een stootje als er iets mis zou gaan. De oude tegelvloer, stookovens en instrumenten zijn nu nog steeds te zien. In 2020 is Sonnenborgh uitgeroepen tot Nationaal Chemisch Erfgoed.
Trouwen, borrelen, vergadering in bastion & sterrenwacht
Sterrenwacht
In 1851 stelde de natuurkundige Buys Ballot voor om op bastion Sonnenborgh een sterrenwacht en weerkundig instituut te bouwen. De oude sterrenwacht van Utrecht was sinds 1642 op de Smeetoren aan de huidige Catharijnesingel. Halverwege de 19e eeuw was de Smeetoren zo vervallen dat er een nieuwe plek gezocht moest worden voor de sterrenwacht. Sonnenborgh, hoog op de heuvel aan de rand van de stad, bleek ideaal. Buys Ballot ontwierp zelf de kern van de sterrenwacht met daarin de Meridiaanzaal, de Noorder- en Zuidertoren met daarin de kijkers en de Halfronde zaal. Later, in 1908, kwamen hier de bibliotheek en de collegezaal bij. Op 15 september 1853 legde koning Willem III de eerste steen van de sterrenwacht. Het perkament waarop de gebeurtenis beschreven staat, is tegenwoordig onderdeel van de tentoonstelling. De historische ruimtes zijn veelal in originele staat en bij een museumbezoek te bekijken.
Sonnenborgh is onderdeel van Het Monumentenportaal, een initiatief van de Nationale Monumentenorganisatie (NMo). Het uitgangspunt van de Nationale Monumentenorganisatie is om monumenten efficiënt te behouden en beheren.
